Tội “tham ô tài sản” vốn là một trong các tội phạm về chức vụ được quy định trong Bộ luật Hình sự Việt Nam, với mục đích xử lý hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn để chiếm đoạt tài sản do Nhà nước, cơ quan, tổ chức giao cho quản lý. Tuy nhiên, trên thực tế, không ít vụ án hình sự phát sinh từ khu vực kinh tế tư nhân đã khiến các cơ quan tố tụng lúng túng trong việc xác định tội danh: Liệu người quản lý, giám đốc trong doanh nghiệp tư nhân có thể bị truy tố về tội tham ô tài sản hay không?
Bài viết này tập trung phân tích các dấu hiệu pháp lý đặc trưng của tội tham ô tài sản, so sánh với tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản, và đưa ra những phân tích, kiến nghị nhằm tháo gỡ vướng mắc đang tồn tại trong công tác định tội.
Cơ sở pháp lý và dấu hiệu pháp lý của tội “tham ô tài sản”
Quy định của pháp luật hiện hành về tội tham ô tài sản
Tội tham ô tài sản được quy định tại Điều 353 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017). Theo đó:
“Người nào lợi dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản mà mình có trách nhiệm quản lý có giá trị từ 2 triệu đồng trở lên thì bị truy cứu trách nhiệm hình sự…”
Tội phạm này thuộc nhóm tội phạm về chức vụ, chỉ áp dụng đối với người có chức vụ, quyền hạn và trong khu vực nhà nước hoặc những chủ thể được giao quản lý tài sản công.
Dấu hiệu pháp lý đặc trưng
Tội tham ô tài sản có các dấu hiệu pháp lý đặc trưng như sau:
• Chủ thể đặc biệt: Người phạm tội phải là người có chức vụ, quyền hạn, được giao trực tiếp quản lý tài sản trong cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp nhà nước hoặc tổ chức được giao quản lý tài sản công.
• Hành vi khách quan: Hành vi chiếm đoạt tài sản thông qua việc lợi dụng chức vụ, quyền hạn và thực hiện hành vi trái pháp luật.
• Tài sản bị chiếm đoạt: Là tài sản của Nhà nước, cơ quan, tổ chức giao cho cá nhân quản lý trên cơ sở quyền lực công.
Thực tiễn xét xử và tranh cãi trong khu vực kinh tế tư nhân
Tranh cãi về chủ thể trong doanh nghiệp tư nhân
Một trong những vướng mắc lớn nhất hiện nay là việc xác định người được giao quản lý tài sản trong doanh nghiệp tư nhân có thể là chủ thể của tội tham ô tài sản hay không.
Ví dụ: Trong một công ty TNHH 2 thành viên, giám đốc (cũng là một thành viên góp vốn) chiếm đoạt tài sản của công ty cho mục đích cá nhân. Trong tình huống này, có thể đặt câu hỏi:
• Nếu coi tài sản công ty là tài sản chung, thì hành vi chiếm đoạt có phải là “lợi dụng chức vụ được giao để chiếm đoạt” không?
• Nếu giám đốc đồng thời là cổ đông, thì việc chiếm đoạt có thể coi là tham ô tài sản không khi chính người đó cũng sở hữu một phần tài sản?
Một số bản án từng truy tố tội danh tham ô tài sản đối với giám đốc doanh nghiệp tư nhân có dấu hiệu khiên cưỡng, trong khi những trường hợp tương tự khác lại bị truy tố theo hướng lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản.
Quan điểm của Tòa án và Viện Kiểm sát về tội tham ô tài sản
Tòa án nhân dân tối cao trong các án lệ và hướng dẫn giải thích tội phạm về chức vụ vẫn giữ quan điểm tương đối bảo thủ: Chủ thể của tội tham ô tài sản phải là cán bộ, công chức hoặc người làm việc trong cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức xã hội hoặc có yếu tố công quyền rõ rệt.
Tuy nhiên, trên thực tế, rất nhiều doanh nghiệp có vốn nhà nước chiếm tỷ lệ nhỏ (dưới 50%), nhưng người điều hành chính lại bị truy tố về tham ô tài sản vì được cho là vẫn đang “thực hiện nhiệm vụ công”.
Sự mâu thuẫn này làm dấy lên câu hỏi: Trong khu vực kinh tế tư nhân thuần túy, nếu không có yếu tố công quyền, có thể áp dụng tội danh “tham ô tài sản” hay không?
So sánh với tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản
Khác biệt về dấu hiệu chủ thể
• Tham ô tài sản: Chỉ áp dụng với người có chức vụ, quyền hạn – chủ thể đặc biệt.
• Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản (Điều 175 BLHS): Áp dụng với mọi cá nhân có năng lực trách nhiệm hình sự – chủ thể thường.
Khác biệt về hoàn cảnh chiếm đoạt
• Tham ô: Người phạm tội lợi dụng vị trí công tác, được giao quản lý tài sản để chiếm đoạt.
• Lạm dụng tín nhiệm: Người phạm tội được giao tài sản thông qua quan hệ dân sự, hợp đồng rồi sau đó chiếm đoạt.
Khác biệt về mức độ nghiêm trọng
• Tham ô bị xử lý nặng hơn do liên quan đến hành vi tha hóa quyền lực công.
• Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản có khung hình phạt thấp hơn và mang tính chất tranh chấp dân sự bị hình sự hóa nhiều hơn.
Những bất cập và kiến nghị hoàn thiện
Bất cập hiện hành
– Thiếu định nghĩa rõ ràng về chủ thể “được giao quản lý tài sản” trong doanh nghiệp tư nhân.
– Không có hướng dẫn thống nhất để phân biệt giữa hành vi tham ô và hành vi lạm dụng tín nhiệm.
– Tình trạng tùy tiện trong định tội làm ảnh hưởng quyền lợi của bị cáo và tạo ra bất ổn pháp lý.
Kiến nghị hoàn thiện
(i) Rà soát và làm rõ khái niệm “người có chức vụ, quyền hạn” trong khu vực tư nhân
Cần quy định rõ hơn về phạm vi và tính chất của chức vụ được giao trong doanh nghiệp tư nhân có thể cấu thành tội danh tham ô tài sản.
(ii) Phân định rõ yếu tố “tài sản công” và “tài sản tư” trong tố tụng hình sự
Việc đánh đồng tài sản của pháp nhân tư với tài sản nhà nước trong một số vụ án có thể làm mở rộng quá mức phạm vi của tội danh tham ô.
(iii) Ban hành án lệ hoặc hướng dẫn của TANDTC
Tòa án nhân dân tối cao nên ban hành các án lệ hoặc văn bản hướng dẫn thống nhất cách áp dụng pháp luật trong các vụ án liên quan đến quản lý tài sản trong khu vực kinh tế tư nhân.
(iv) Đề xuất sửa đổi Luật Hình sự
Xem xét sửa đổi Điều 353 BLHS để làm rõ phạm vi áp dụng đối với khu vực kinh tế tư nhân hoặc tách riêng tội danh tương tự áp dụng cho khu vực tư.
Thực tiễn cho thấy, việc định tội danh “tham ô tài sản” trong khu vực kinh tế tư nhân vẫn đang là một “vùng xám” pháp lý, khiến việc xét xử có thể dẫn đến kết quả không nhất quán, ảnh hưởng đến quyền lợi của các bên liên quan. Việc rà soát, phân tích và hoàn thiện khung pháp lý về chủ thể, hành vi và yếu tố cấu thành tội phạm là yêu cầu cấp thiết, nhằm bảo đảm sự công bằng, minh bạch và nhất quán trong việc xử lý các hành vi xâm phạm tài sản trong doanh nghiệp tư nhân.
Xem thêm các bài viết pháp lý liên quan:
