Bảo đảm quyền bào chữa cho người bị buộc tội là yêu cầu then chốt trong cải cách tư pháp, góp phần xây dựng nền tư pháp công bằng, dân chủ và nhân đạo. Trong tố tụng hình sự, việc thực hiện đầy đủ quyền này không chỉ bảo vệ quyền con người mà còn nâng cao chất lượng xét xử, hạn chế oan sai, và đáp ứng định hướng cải cách tư pháp đến năm 2030.
Bảo đảm quyền bào chữa trong tố tụng hình sự: nền tảng của tư pháp tiến bộ
Bảo đảm quyền bào chữa đối với người bị buộc tội trong tố tụng hình sự là một trong những nội dung cốt lõi của nền tư pháp hiện đại, thể hiện rõ định hướng cải cách tư pháp theo tinh thần dân chủ, pháp quyền và nhân đạo. Trong bối cảnh Việt Nam đang triển khai chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2030, việc bảo vệ quyền bào chữa không chỉ là yêu cầu pháp lý thuần túy mà còn là chuẩn mực chính trị – xã hội nhằm nâng cao chất lượng xét xử, phòng chống oan sai, góp phần xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Theo Hiến pháp 2013 và các quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, người bị buộc tội – bao gồm người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo – đều có quyền bào chữa. Việc bảo đảm thực thi quyền này một cách thực chất là thước đo cho sự thành công của cải cách tư pháp và hiệu quả của nền tư pháp hình sự.
Những nội dung cốt lõi trong bảo đảm quyền bào chữa đối với người bị buộc tội
Quyền có người bào chữa và được thông báo kịp thời
Một nguyên tắc then chốt trong bảo đảm quyền bào chữa đối với người bị buộc tội trong tố tụng hình sự là việc cá nhân bị buộc tội được thông báo đầy đủ, kịp thời về quyền có luật sư hoặc người bào chữa khác ngay từ thời điểm đầu tiên bị áp dụng biện pháp tố tụng (bắt giữ, khởi tố, điều tra…). Điều 83 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định rõ người bị buộc tội có quyền mời hoặc được chỉ định người bào chữa. Tuy nhiên, trong thực tế, không ít trường hợp người bị buộc tội không được tiếp cận luật sư sớm, hoặc không hiểu quyền của mình để thực hiện đầy đủ.
Quyền tiếp cận hồ sơ và tham gia hoạt động tố tụng
Bảo đảm quyền bào chữa trong cải cách tư pháp không dừng lại ở việc có người bào chữa, mà phải mở rộng đến việc luật sư và người bị buộc tội có thể tiếp cận hồ sơ vụ án, các chứng cứ buộc tội và gỡ tội, được tham gia vào hoạt động đối chất, giám định, khám nghiệm… Việc này giúp việc bào chữa không mang tính hình thức, mà thực sự trở thành đối trọng với cơ quan buộc tội, bảo đảm nguyên tắc tranh tụng trong xét xử.
Quyền được tham gia đầy đủ vào quá trình xét xử
Người bị buộc tội có quyền trình bày quan điểm, chất vấn người làm chứng, đối chất với bị hại, và phản bác các luận điểm buộc tội. Luật sư của người bị buộc tội cũng có quyền tranh luận công khai, bình đẳng với kiểm sát viên tại phiên tòa. Đây là nội dung quan trọng nhằm thể chế hóa nguyên tắc “tranh tụng là trung tâm” – một trong những định hướng cốt lõi của cải cách tư pháp tại Việt Nam.
Tình hình thực hiện quyền bào chữa trong thực tiễn tố tụng hình sự
Mặt tích cực: Quy định pháp luật ngày càng đầy đủ
Trong những năm gần đây, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 được đánh giá là một bước tiến lớn trong việc bảo đảm quyền bào chữa đối với người bị buộc tội. Việc mở rộng diện vụ án có luật sư bắt buộc, quy định rõ trách nhiệm của cơ quan điều tra trong việc tạo điều kiện cho luật sư tiếp cận hồ sơ, mở rộng thời điểm được mời luật sư từ giai đoạn khởi tố… là minh chứng cho nỗ lực cải cách thực chất.
Hạn chế còn tồn tại trong thực thi
Tuy nhiên, trên thực tế, việc bảo đảm quyền bào chữa vẫn còn bị cản trở bởi một số nguyên nhân như:
– Một số điều tra viên còn né tránh sự tham gia của luật sư, viện dẫn lý do “bảo mật điều tra”.
– Người bị buộc tội không biết hoặc không được giải thích đầy đủ về quyền mời luật sư.
– Cơ chế trợ giúp pháp lý chưa bao phủ rộng rãi, đặc biệt ở vùng sâu vùng xa.
– Sự phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng và người bào chữa đôi khi chưa thực sự bình đẳng và tôn trọng lẫn nhau.
Những bất cập này nếu không được khắc phục sẽ cản trở mục tiêu xây dựng nền tư pháp hiện đại, dân chủ và nhân đạo mà cải cách tư pháp hướng tới.
Bảo đảm quyền bào chữa trong bối cảnh cải cách tư pháp: Yêu cầu và định hướng
Đáp ứng yêu cầu xây dựng nền tư pháp chuyên nghiệp, hiện đại
Cải cách tư pháp đặt ra yêu cầu chuyển đổi từ nền tư pháp xét hỏi sang tư pháp tranh tụng, từ tiếp cận hành chính sang tiếp cận công lý. Trong bối cảnh đó, bảo đảm quyền bào chữa đối với người bị buộc tội không thể là một “thủ tục bắt buộc”, mà phải là một “quy trình sống” – nơi người bào chữa thực sự có tiếng nói trong toàn bộ tiến trình tố tụng.
Đây cũng là nội dung quan trọng trong Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2030, đặc biệt trong nhóm nhiệm vụ tăng cường tranh tụng tại phiên tòa và nâng cao vai trò của luật sư, luật pháp và các tổ chức xã hội nghề nghiệp.
Đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế và bảo vệ quyền con người
Việt Nam là thành viên của nhiều điều ước quốc tế về quyền con người, như Công ước ICCPR, Công ước chống tra tấn… Những văn kiện này đều đặt ra yêu cầu nghiêm ngặt về bảo đảm quyền bào chữa, quyền được xét xử công bằng. Do đó, việc thể chế hóa các cam kết quốc tế bằng hành động cụ thể trong tố tụng hình sự là trách nhiệm kép – vừa bảo đảm pháp luật quốc nội, vừa bảo đảm uy tín quốc tế của hệ thống tư pháp Việt Nam.
Một số kiến nghị nhằm tăng cường bảo đảm quyền bào chữa trong cải cách tư pháp
Thứ nhất, hoàn thiện pháp luật theo hướng tăng cường thực quyền
– Bổ sung quy định bắt buộc sự hiện diện của người bào chữa trong mọi vụ án nghiêm trọng, đặc biệt là án có mức hình phạt cao hoặc có yếu tố cưỡng bức trong điều tra.
– Quy định rõ thời điểm bắt buộc thông báo quyền có luật sư ngay khi người bị buộc tội bị tạm giữ, bắt khẩn cấp.
– Xây dựng cơ chế xử lý trách nhiệm đối với cán bộ tố tụng cản trở hoặc làm chậm trễ việc thực hiện quyền bào chữa.
Thứ hai, mở rộng và nâng cao chất lượng đội ngũ luật sư hình sự
– Tạo điều kiện đào tạo chuyên sâu, liên tục cho luật sư hành nghề hình sự.
– Bảo vệ vai trò của luật sư trong quá trình hành nghề, tránh lạm dụng các quy định về an ninh, bảo mật để cản trở hoạt động bào chữa.
– Phát triển mạng lưới trợ giúp pháp lý nhà nước, đặc biệt ở địa phương, để người bị buộc tội không có điều kiện tài chính vẫn được bảo vệ đầy đủ.
Thứ ba, thay đổi tư duy của các chủ thể tiến hành tố tụng
Cải cách tư pháp không chỉ là thay đổi luật mà phải thay đổi tư duy – từ tư duy “xét xử để buộc tội” sang tư duy “xét xử để làm rõ sự thật khách quan và bảo vệ quyền con người”. Để làm được điều này, cần:
– Tổ chức đào tạo lại về quyền con người và nguyên tắc tranh tụng cho cán bộ tiến hành tố tụng.
– Tăng cường vai trò kiểm sát của Viện kiểm sát không chỉ trong khâu buộc tội mà cả trong bảo đảm quyền con người.
– Xây dựng quy trình phối hợp minh bạch, tôn trọng và bình đẳng giữa cơ quan tố tụng và người bào chữa.
Bảo đảm quyền bào chữa đối với người bị buộc tội trong tố tụng hình sự là nội dung trọng tâm để hiện thực hóa cải cách tư pháp ở Việt Nam. Đây không chỉ là vấn đề kỹ thuật tố tụng, mà là minh chứng cho một nền tư pháp nhân văn, tiến bộ, phục vụ con người. Để đạt được điều đó, cần sự đồng bộ trong hoàn thiện pháp luật, nâng cao nhận thức, và đặc biệt là sự chuyển đổi tư duy của những người thực thi công lý.
Để quyền bào chữa thực sự phát huy hiệu quả trong tố tụng hình sự, cần hoàn thiện pháp luật, nâng cao vai trò của luật sư tư vấn và thay đổi tư duy của các chủ thể tố tụng. Khi quyền này được bảo đảm đầy đủ, nền tư pháp mới có thể vận hành theo hướng minh bạch, công bằng và hiện đại đúng như mục tiêu cải cách đã đề ra.
Xem thêm:
- Quy trình tham gia và quyền hạn của Người bào chữa trong tố tụng hình sự
- Bảo đảm quyền con người của bị cáo trong Tố tụng Hình sự
- Quyền bào chữa và công lý: Chiến lược phòng vệ trong các vụ án hình sự phức tạp
