Tái cấu trúc mô hình tòa án địa phương từ 3 cấp xuống 2 cấp đang trở thành một chủ đề trọng tâm trong tiến trình cải cách tư pháp tại Việt Nam. Đây không chỉ là sự thay đổi về mặt tổ chức bộ máy, mà còn là bước chuyển mang tính chiến lược nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của ngành tòa án, đảm bảo quyền tiếp cận công lý của người dân được thực hiện một cách nhanh chóng, minh bạch và công bằng hơn. Tuy nhiên, bên cạnh kỳ vọng về sự tinh gọn và chuyên nghiệp hóa hệ thống xét xử, cải cách này cũng đặt ra nhiều câu hỏi pháp lý sâu sắc liên quan đến thủ tục tố tụng và quyền lợi của các đương sự.
Chuẩn hóa bộ máy tư pháp địa phương – bối cảnh và nhu cầu cải cách
Chuỗi cải cách tư pháp tại Việt Nam những năm gần đây đang đi vào chiều sâu, với trọng tâm là nâng cao hiệu quả, minh bạch và tính chuyên nghiệp của hệ thống tòa án. Một trong những nội dung cải cách gây chú ý đặc biệt là đề xuất tái cấu trúc mô hình tổ chức tòa án địa phương, chuyển từ hệ thống 3 cấp (Tòa án nhân dân cấp huyện – cấp tỉnh – Tòa án nhân dân tối cao) sang mô hình 2 cấp xét xử (Tòa án sơ thẩm và Tòa án phúc thẩm).
Đây là bước đi mạnh mẽ nhằm tối ưu hóa tổ chức bộ máy, đồng thời hài hòa với các chuẩn mực tư pháp quốc tế. Tuy nhiên, sự thay đổi này không đơn thuần là sắp xếp lại mô hình tổ chức, mà còn kéo theo những chuyển biến căn bản về thủ tục tố tụng, quyền lợi tố tụng của đương sự, cũng như năng lực xét xử và giám sát của hệ thống tòa án.
Từ mô hình 3 cấp xuống 2 cấp: Nội dung của đề xuất cải cách
Hiện nay, hệ thống tòa án ở Việt Nam tuân theo mô hình ba cấp:
– Cấp sơ thẩm: Tòa án nhân dân cấp huyện
– Cấp phúc thẩm: Tòa án nhân dân cấp tỉnh
– Cấp giám đốc thẩm, tái thẩm: Tòa án nhân dân tối cao
Đề xuất mới hướng đến việc tổ chức lại hệ thống tòa án theo 2 cấp xét xử: sơ thẩm và phúc thẩm, trong đó:
– Tòa án sơ thẩm sẽ xét xử lần đầu các vụ án.
– Tòa án phúc thẩm sẽ xem xét lại bản án, quyết định của tòa án sơ thẩm khi có kháng cáo, kháng nghị.
– Việc giảm một cấp tổ chức (tức xóa bỏ cấp tòa án huyện hoặc sáp nhập chức năng) đồng nghĩa với việc tinh gọn bộ máy, tập trung thẩm quyền vào các đơn vị xét xử có trình độ chuyên môn cao hơn và hạn chế phân tán nguồn lực.
Những tác động sâu rộng đến thủ tục tố tụng
Thay đổi thẩm quyền xét xử sơ thẩm
Khi mô hình 2 cấp được áp dụng, thẩm quyền xét xử sơ thẩm sẽ do tòa án cấp tỉnh (hoặc đơn vị thay thế tương đương) thực hiện. Điều này khiến:
– Tăng tính chuyên nghiệp trong xét xử sơ thẩm: Đội ngũ thẩm phán cấp tỉnh thường có trình độ cao hơn, kinh nghiệm phong phú hơn.
– Giảm thiểu tình trạng xét xử mang tính hình thức, chất lượng phán quyết bước đầu được nâng cao.
Tuy nhiên, cũng cần lưu ý nguy cơ quá tải cho cấp sơ thẩm mới khi toàn bộ vụ án từng được tòa án cấp huyện thụ lý, giờ sẽ dồn về cấp tỉnh. Điều này đòi hỏi phải có giải pháp chuyển giao hợp lý, cơ cấu lại đội ngũ, đảm bảo năng lực xử lý kịp thời và chất lượng.
Ảnh hưởng đến quyền kháng cáo và kháng nghị
Trong mô hình 2 cấp, quyền kháng cáo, kháng nghị vẫn được bảo đảm, nhưng việc xét xử phúc thẩm sẽ là cấp cuối cùng về nội dung vụ án. Điều này làm nổi bật hai vấn đề:
– Giảm khả năng sửa sai thông qua giám đốc thẩm, tái thẩm, vốn là cơ chế mang tính đặc thù để điều chỉnh sai sót về tố tụng hoặc nội dung xét xử.
– Gia tăng áp lực cho cấp phúc thẩm khi đây là cấp cuối cùng trong mô hình xét xử nội dung, buộc phải nâng cao chất lượng và tính chuẩn xác trong việc đánh giá chứng cứ, phân tích pháp lý.
Đối với đương sự, việc chỉ có 2 lần được xét xử đồng nghĩa với việc họ buộc phải chuẩn bị tốt hơn ngay từ đầu, đảm bảo trình bày đầy đủ, rõ ràng quan điểm, yêu cầu và chứng cứ ngay tại cấp sơ thẩm.
Thay đổi trong quá trình tổ chức phiên tòa
Việc chuyển đổi mô hình cũng kéo theo những thay đổi về hình thức, thời gian tố tụng, như:
– Tăng thời gian di chuyển và chi phí tố tụng: Đương sự ở vùng sâu, vùng xa có thể phải lên tỉnh để tham dự phiên tòa thay vì giải quyết tại huyện.
– Tăng tính công khai và minh bạch: Việc tập trung xét xử ở cấp cao hơn sẽ thu hút sự giám sát của truyền thông, cơ quan quản lý và người dân.
– Gia tăng tính chuyên môn hóa của các hội đồng xét xử, giúp quá trình tranh tụng tại tòa đi vào thực chất, đúng với tinh thần cải cách tư pháp.
Những tác động đến quyền lợi của đương sự
Cơ hội tiếp cận công lý công bằng hơn
Việc xét xử được tập trung tại các tòa án có trình độ chuyên môn cao hơn góp phần đảm bảo quyền tiếp cận công lý công bằng cho đương sự. Các phán quyết được dự báo sẽ mang tính thuyết phục hơn, hạn chế tình trạng “án bỏ lọt người, lọt tội”.
Tăng chi phí và thời gian tham gia tố tụng
Đối với người dân ở địa phương, đặc biệt là ở vùng sâu, vùng xa, việc phải di chuyển lên tỉnh để tham gia phiên tòa có thể tạo ra gánh nặng về chi phí, thời gian và thủ tục. Nếu không có các biện pháp hỗ trợ (ví dụ: xét xử lưu động, hỗ trợ pháp lý, dịch vụ tố tụng trực tuyến), nguy cơ làm giảm khả năng thực thi quyền của đương sự là hiện hữu.
Tác động đến khả năng tự bảo vệ quyền lợi
– Mô hình 2 cấp đặt ra yêu cầu cao hơn đối với đương sự trong việc thu thập chứng cứ, trình bày quan điểm, thuê luật sư chuyên môn cao để bảo vệ quyền lợi. – —- Những đương sự không có điều kiện tiếp cận dịch vụ pháp lý có thể rơi vào thế yếu, dẫn đến mất cân bằng quyền lực tại phiên tòa.
Kinh nghiệm quốc tế và bài học cho Việt Nam
Nhiều quốc gia như Nhật Bản, Đức, Hàn Quốc đã áp dụng mô hình xét xử hai cấp với các cơ chế kiểm soát chất lượng rất chặt chẽ ở từng cấp. Họ đồng thời thiết lập:
– Cơ chế xét lại đặc biệt trong trường hợp đặc biệt nghiêm trọng.
– Hệ thống trợ giúp pháp lý toàn diện cho người dân yếu thế.
– Án lệ ràng buộc để hướng dẫn thống nhất áp dụng pháp luật.
Việt Nam có thể học hỏi các điểm tiến bộ này, đồng thời phải điều chỉnh phù hợp với đặc thù thể chế và điều kiện xã hội trong nước, đặc biệt là năng lực cán bộ, hệ thống cơ sở vật chất và nhận thức pháp lý của người dân.
Giải pháp chuyển tiếp và đề xuất từ góc nhìn luật sư
Là một luật sư chuyên hoạt động tố tụng tại các cấp tòa, tôi cho rằng nếu việc tái cấu trúc mô hình tòa án địa phương được thực hiện, cần bảo đảm:
– Lộ trình chuyển đổi rõ ràng, có thử nghiệm tại một số địa phương trước khi áp dụng rộng rãi.
– Tăng cường ứng dụng công nghệ số trong xét xử (xét xử trực tuyến, quản lý hồ sơ điện tử).
– Nâng cao vai trò của luật sư và trợ giúp pháp lý, tạo điều kiện để đương sự không bị “lép vế” về mặt pháp lý.
– Thiết lập cơ chế giám sát độc lập đối với hoạt động của tòa án phúc thẩm, tránh tình trạng “quyền lực tập trung không kiểm soát”.
Việc tái cấu trúc mô hình tòa án địa phương từ 3 cấp xuống 2 cấp là một bước tiến quan trọng trong cải cách tư pháp, góp phần nâng cao hiệu quả xét xử và tinh gọn bộ máy nhà nước. Tuy nhiên, để đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự không bị ảnh hưởng trong quá trình chuyển đổi, sự chuẩn bị kỹ lưỡng về thể chế, nguồn nhân lực và nhận thức pháp lý là điều không thể thiếu. Trong bối cảnh đó, luật sư tư vấn đóng vai trò then chốt – không chỉ hỗ trợ người dân nắm rõ quy trình tố tụng mới mà còn là người đồng hành, bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho đương sự trong mọi giai đoạn của vụ án.
Xem thêm:
