Bên cạnh phương thức giải quyết tranh chấp tại Toà án, các bên còn có thể lựa chọn giải quyết tranh chấp thông qua “Cơ quan tài phán tư” – Trọng tài thương mại. Tại Việt Nam, hình thức giải quyết tranh chấp này đang ngày càng trở nên phổ biến. Pháp luật về Trọng tài thương mại cũng đang từng bước được hoàn thiện. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đạt được, pháp luật trong lĩnh vực này vẫn tồn tại không ít hạn chế.
Thực trạng giải quyết tranh chấp thông qua trọng tài thương mại tại Việt Nam
Trong năm 2024, trọng tài thương mại tại Việt Nam tiếp tục ghi nhận sự gia tăng về số lượng và tính chất phức tạp của các vụ tranh chấp, đặc biệt trong các lĩnh vực như thương mại quốc tế, xây dựng, và đầu tư. Theo thống kê từ Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC), số vụ tranh chấp được giải quyết thông qua trọng tài đã tăng khoảng 20% so với năm 2023.
Phần lớn các tranh chấp này liên quan đến hợp đồng thương mại, hợp đồng xây dựng, và các dự án đầu tư xuyên biên giới, phản ánh sự phát triển của kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, thực tiễn cũng cho thấy các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa, vẫn chưa tận dụng triệt để lợi ích của phương thức này do nhận thức hạn chế hoặc thiếu điều khoản trọng tài trong hợp đồng.
Bên cạnh đó, một số bất cập về pháp lý, như quy định về việc hủy phán quyết trọng tài hay sự can thiệp của tòa án trong quá trình thi hành phán quyết, cũng gây ra khó khăn trong việc nâng cao niềm tin của doanh nghiệp. Trong khi các phán quyết trọng tài tại Việt Nam có tỷ lệ được thi hành cao (khoảng 85%), vẫn còn những trường hợp bị trì hoãn hoặc bác bỏ, ảnh hưởng đến tính hiệu quả của trọng tài thương mại.
Việc hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao năng lực trọng tài viên và đẩy mạnh tuyên truyền về lợi ích của trọng tài là những nhiệm vụ quan trọng để thúc đẩy sự phát triển bền vững của phương thức giải quyết tranh chấp này trong thời gian tới.
Những vướng mắc của pháp luật về trọng tài thương mại
Về thẩm quyền giải quyết tranh chấp của Trọng tài thương mại
Thẩm quyền giải quyết tranh chấp bằng trọng tài được giới hạn bởi các vụ việc mà pháp luật cho phép. Theo Điều 2 của Luật Trọng tài thương mại, trọng tài có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp giữa các bên phát sinh từ hoạt động thương mại hoặc có ít nhất một bên có hoạt động thương mại, cùng các tranh chấp khác mà pháp luật quy định.
Tuy nhiên, quy định về “tranh chấp phát sinh trong đó ít nhất một bên có hoạt động thương mại” vẫn còn gây tranh cãi. Câu hỏi được đặt ra là liệu chỉ cần một bên có hoạt động thương mại và tranh chấp thuộc bất kỳ lĩnh vực nào, hay phải là các tranh chấp phát sinh từ hoạt động thương mại nhằm mục đích sinh lợi.
Về thỏa thuận trọng tài
Theo quy định hiện hành về trọng tài thương mại, tranh chấp chỉ được giải quyết bằng trọng tài khi các bên có thỏa thuận trọng tài, có thể lập trước hoặc sau khi xảy ra tranh chấp. Tuy nhiên, nhiều trường hợp các bên không có thỏa thuận trọng tài trong hợp đồng, và khi tranh chấp phát sinh, họ muốn lựa chọn trọng tài do những ưu điểm của phương thức này. Tuy vậy, việc đạt được thỏa thuận trọng tài sau khi tranh chấp xảy ra thường gặp khó khăn do tâm lý không hợp tác của các bên.
Để thuận tiện hơn cho các bên tiếp cận phương thức trọng tài, Luật Trọng tài thương mại có thể điều chỉnh theo hướng, nếu một bên nộp đơn khởi kiện đến trọng tài và bên còn lại không phản đối thẩm quyền trọng tài trong thời gian ấn định, thì được coi là đồng ý với thẩm quyền của trọng tài.
Vướng mắc về thủ tục tố tụng
Thứ nhất, về địa vị pháp lý của người thứ ba có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan. Thực tế trong các vụ tranh chấp, không chỉ có sự hiện diện của hai bên tranh chấp mà còn có sự liên quan của bên thứ ba có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ việc tranh chấp. Pháp luật về trọng tài thương mại dường như đã bỏ quên địa vị pháp lý của người thứ ba có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án. Thực tế cho thấy, có nhiều vụ việc mặc dù là tranh chấp phát sinh từ hai bên nguyên đơn và bị đơn, nhưng phán quyết của trọng tài có thể ảnh hưởng đến quyền lợi của người thứ ba.
Thứ hai, về thời hạn cung cấp tài liệu, chứng cứ Một trong những điểm ưu việt của phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại là thời gian giải quyết tranh chấp nhanh chóng. Tuy vậy, pháp luật về trọng tài thương mại hiện hành tiềm ẩn nhiều kẻ hở để một bên tranh chấp có thể lợi dụng để kéo dài việc giải quyết vụ án, đặc biệt là quy định về thời hạn cung cấp tài liệu chứng cứ.
Thứ ba, về căn cứ huỷ phán quyết trọng tài Về bản chất Trọng tài là “cơ quan tài phán tư” nên trong quá trình giải quyết tranh chấp vẫn cần có sự hỗ trợ, can thiệp của Tòa án với tính chất là cơ quan giải quyết tranh chấp mang tính quyền lực nhà nước.
Thứ tư, vướng mắc về thi hành phán quyết trọng tài Theo quy định tại Điều 66 Luật Trọng tài thương mại thì khi hết thời hạn tự nguyện thi hành phán quyết trọng tài mà bên phải thi hành phán quyết trọng tài không tự nguyện thi hành và không yêu cầu hủy phán quyết trọng tài thì bên được thi hành có quyền làm đơn yêu cầu thi hành phán quyết trọng tài.
Triển vọng phát triển của giải quyết tranh chấp bằng trọng tài tại Việt Nam năm 2025
Với mục tiêu cải thiện môi trường kinh doanh và thu hút đầu tư nước ngoài, Chính phủ Việt Nam đang tập trung vào việc thúc đẩy các phương thức giải quyết tranh chấp thay thế, đặc biệt là trọng tài. Một số triển vọng đáng chú ý:
- Hoàn thiện khung pháp lý: Dự kiến các quy định pháp luật liên quan đến trọng tài sẽ được sửa đổi để đảm bảo tính minh bạch và đồng bộ với các tiêu chuẩn quốc tế. Điều này sẽ tạo điều kiện thuận lợi hơn cho các bên tham gia giải quyết tranh chấp.
- Hỗ trợ từ chính sách: Các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp trong việc tiếp cận trọng tài và đào tạo nhân sự trọng tài chuyên nghiệp sẽ được tăng cường.
- Hội nhập quốc tế: Việc Việt Nam tham gia các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới (như CPTPP, EVFTA) đòi hỏi hệ thống trọng tài phải đạt tiêu chuẩn quốc tế. Điều này không chỉ nâng cao chất lượng phán quyết mà còn thúc đẩy sự tin tưởng từ các nhà đầu tư nước ngoài.
Giải quyết tranh chấp thông qua trọng tài tại Việt Nam đang đứng trước nhiều cơ hội lớn để phát triển, đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, để phương thức này thực sự trở thành công cụ hiệu quả và phổ biến, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa Chính phủ, các tổ chức trọng tài và cộng đồng doanh nghiệp. Năm 2025 có thể đánh dấu một bước ngoặt quan trọng nếu các thách thức hiện tại được giải quyết kịp thời.
Xem thêm:
