Chuyển đổi mô hình tổ chức Viện kiểm sát trong bối cảnh cải cách tư pháp và điều chỉnh địa giới hành chính đang đặt ra hàng loạt câu hỏi pháp lý liên quan đến quá trình điều tra, truy tố, xét xử và kiểm sát hoạt động tư pháp. Đặc biệt, việc tổ chức lại hệ thống Viện kiểm sát các cấp nhằm phù hợp với đơn vị hành chính mới có thể tác động sâu rộng đến thủ tục tố tụng hình sự, đòi hỏi sự phối hợp nhịp nhàng giữa các cơ quan tiến hành tố tụng và ban hành hướng dẫn liên ngành kịp thời.
Cải cách địa giới hành chính kéo theo sự tái cấu trúc của Viện kiểm sát
Theo Nghị quyết của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, từ ngày 01/7/2025, hàng loạt tỉnh, thành phố sẽ thực hiện việc sáp nhập, chia tách các đơn vị hành chính cấp huyện, xã. Việc điều chỉnh này kéo theo yêu cầu tổ chức lại các cơ quan tư pháp, trong đó có hệ thống Viện kiểm sát nhân dân (VKSND).
Một số mô hình có thể được áp dụng:
– Sáp nhập Viện kiểm sát các huyện bị nhập vào một huyện mới;
– Thành lập Viện kiểm sát mới tương ứng với đơn vị hành chính mới;
– Giải thể và điều chuyển cán bộ, hồ sơ về Viện kiểm sát nơi tiếp nhận thẩm quyền.
Vấn đề đặt ra là việc sáp nhập hoặc giải thể Viện kiểm sát nhân dân các cấp sẽ ảnh hưởng như thế nào đến hoạt động kiểm sát điều tra, truy tố và tham gia tố tụng tại Tòa án – nhất là với các vụ án đang trong quá trình giải quyết dở dang.
Những ảnh hưởng trực tiếp đến thủ tục tố tụng hình sự
Vấn đề về thẩm quyền điều tra, truy tố
Việc thay đổi đơn vị hành chính dẫn đến việc thay đổi thẩm quyền theo lãnh thổ của cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án. Ví dụ, một vụ án đang do Viện kiểm sát nhân dân huyện A thụ lý, nhưng sau khi sáp nhập vào huyện B, thì VKSND huyện A bị giải thể, hồ sơ sẽ được chuyển giao. Điều này có thể:
– Làm gián đoạn quá trình kiểm sát điều tra;
– Làm thay đổi kiểm sát viên phụ trách, ảnh hưởng đến tính liên tục trong việc xử lý vụ án;
– Gây khó khăn trong công tác quản lý hồ sơ, tài liệu vật chứng.
Chuyển giao hồ sơ và trách nhiệm truy tố
Khi mô hình tổ chức thay đổi, trách nhiệm truy tố có thể chuyển sang Viện kiểm sát nhân dân mới hoặc cấp trên. Quá trình chuyển giao này cần được đảm bảo:
– Không làm gián đoạn tố tụng;
– Không ảnh hưởng đến quyền của bị can, bị cáo;
– Tuân thủ chặt chẽ thời hạn truy tố, xét xử theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự.
Nếu không có hướng dẫn cụ thể, các Viện kiểm sát có thể gặp khó khăn trong việc xác định thẩm quyền mới, từ đó làm phát sinh tranh chấp, khiếu nại hoặc dẫn đến việc phải đình chỉ vụ án do hết thời hạn.
Việc kiểm sát hoạt động xét xử tại Tòa án
Khi Viện kiểm sát nhân dân cấp huyện bị sáp nhập, kiểm sát viên tham gia phiên tòa có thể phải thay đổi, gây thiếu nhất quán trong quan điểm truy tố. Đối với các vụ án kéo dài, có thể dẫn đến:
– Sự đứt quãng trong tiếp cận vụ án;
– Tăng nguy cơ vi phạm tố tụng;
– Phát sinh yêu cầu thay đổi kiểm sát viên từ phía bị cáo/bào chữa.
Rủi ro pháp lý và nguy cơ khi thiếu hướng dẫn liên ngành
Nếu việc tổ chức lại Viện kiểm sát diễn ra mà không có văn bản hướng dẫn liên ngành giữa Viện kiểm sát nhân dân Tối cao, Bộ Công an, Tòa án nhân dân tối cao và Bộ Tư pháp thì hệ quả là:
– Mâu thuẫn về xác định thẩm quyền giữa các cơ quan tố tụng;
– Khó khăn trong quản lý vụ án đang xử lý dở dang;
– Gia tăng khiếu nại, tố cáo về hoạt động tư pháp, nhất là trong các vụ án nhạy cảm.
Đặc biệt, những rủi ro trên càng lớn với các vụ án hình sự về kinh tế, tham nhũng, tội phạm có tổ chức, nơi tính liền mạch trong quá trình tố tụng là yếu tố then chốt.
Kiến nghị từ góc nhìn luật sư: Cần một Hướng dẫn liên ngành thống nhất
Với vai trò là một luật sư tư vấn và tham gia tố tụng hình sự, tôi cho rằng cần gấp rút ban hành một văn bản hướng dẫn liên ngành có nội dung:
Nguyên tắc xử lý vụ án đang thụ lý
– Viện kiểm sát nào đã ra quyết định tố tụng thì tiếp tục giải quyết đến khi kết thúc giai đoạn;
– Việc chuyển giao thẩm quyền chỉ thực hiện nếu có sự bàn giao đầy đủ và được sự đồng ý giữa các cơ quan.
Phân định thẩm quyền rõ ràng
– Xác định rõ VKSND nào có thẩm quyền truy tố vụ án mới phát sinh sau cải cách địa giới;
– Tránh tình trạng né tránh trách nhiệm hoặc đùn đẩy hồ sơ.
Đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các bên
– Người bào chữa, bị cáo phải được thông báo kịp thời khi có thay đổi về thẩm quyền hoặc kiểm sát viên phụ trách;
– Thời hạn tố tụng phải được đảm bảo dù có chuyển giao đơn vị.
Chuyển đổi mô hình Viện kiểm sát: Cơ hội cải cách hay rủi ro hệ thống?
Thay đổi mô hình tổ chức Viện kiểm sát không chỉ là vấn đề hành chính đơn thuần, mà còn là cơ hội để cải cách hoạt động kiểm sát theo hướng chuyên nghiệp, hiện đại và hiệu quả hơn. Tuy nhiên, nếu thiếu quy trình chuyển đổi rõ ràng, thiếu hướng dẫn pháp lý đầy đủ, thì những hệ quả không mong muốn có thể ảnh hưởng lâu dài đến niềm tin của người dân với hoạt động tư pháp hình sự.
Cơ hội và thách thức luôn song hành. Vấn đề là Nhà nước, đặc biệt là các cơ quan tiến hành tố tụng, cần nhận diện sớm rủi ro và có phương án ứng phó kịp thời để không gián đoạn công lý.
Trong giai đoạn chuyển đổi đầy biến động này, luật sư tư vấn giữ vai trò đặc biệt quan trọng. Không chỉ là người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của thân chủ, luật sư còn là cầu nối giúp cơ quan tiến hành tố tụng nhận diện những bất cập trong tổ chức và thủ tục. Với kinh nghiệm thực tiễn và hiểu biết sâu về pháp luật, luật sư sẽ hỗ trợ đương sự cập nhật kịp thời thông tin, bảo vệ quyền lợi trong mọi giai đoạn tố tụng hình sự – kể cả khi hệ thống Viện kiểm sát đang trong quá trình chuyển mình.
Xem thêm:
